Görüşme ya da diğer ismi ile mülakat, çağdaş toplumbilimlerinin araştırmalarında en sık başvurulan bir gözlem tekniğidir. Görüşme yapmak demek, karşılıklı konuşmaya açıklık, kesinlik ve güvenilirlik kazandırmak demektir.

Ozankaya, görüşmeyi, bireylere özgürce ya da belli bir soru kağıdına bağlı kalınarak sorular sorulmasına dayalı bir toplumbilimsel araştırma yolu olarak açıklamaktadır.

Araştırma yöntemleriyle ilgili literatürde görüşmenin tanımı; “sözel olarak bilgi toplama”, “araştırma konusunda ilgili kişilerden sorulacak sorular çerçevesinde bilgi almak” ve “yüz yüze araştırmacının deneklere soru sorarak veri toplama” olarak ifade edilmektedir.

Bu tekniğin temeli karşılıklı konuşmadır. Karşılıklı konuşma, bir toplumsal birim ve iletişim öğesi olarak her bireyin gündelik yaşamında sık sık başvurduğu bir işlemdir. Her insan gündelik yaşamında sayısız örneklerde ya bir görüşmeci ya da bir görüşülen kimse olarak rol almıştır.

Görüşme en az iki kişi arasında sözlü olarak sürdürülen bir iletişim sürecidir. Survey araştırmalarında görüşme tekniği ile veri toplama, iletişim teknolojisindeki gelişmelere paralel olarak gittikçe yaygınlaşan bir yöntemdir. Görüşme, çoğunlukla, yüz yüze yapılmakta ise de telefon ve televizyonlu telefon gibi anında ses ve resim ileticileriyle de olabilir. Ayrıca, sağır ve dilsizlerle gerçekleştirilen hareketli (simgesel) iletişimde görüşme sınıfına girer.

Görüşmenin önceden belirlenmiş bir amacı vardır. Görüşme tekniğinin dayandığı ilke ve kurallar çoğunlukla belli bir sorunun çözümüne yönelmiştir.  Bu da birey olarak görüşmecinin elde edilen bilgilere getirebileceği yanlılık sorunudur. Bugüne kadar ki uygulamalar aynı gözlem konusunda çeşitli görüşmeciler arasında önemli ayrımların doğabildiğini göstermiştir. Bu durum, gerçekte bir araç olan görüşmecinin gözleme katabileceği yanlılığın temel bir sorun olarak belirlenmesine yol açmış ve görüşmeci yanlılığının tanınması, bu yanlılık payının belirlenmesi ve denetim altına alınması, görüşmenin hesaplaşmak zorunda kaldığı başlıca güçlükler olmuştur. Bu nedenle, bu tekniğin kuralları, ilkece görüşmecinin güvenirliğini sağlamak ya da görüşmeyle elde edilen bilginin yinelenme koşullarını hazırlamak amacı güder.

Bu teknik, toplumbilimlerinin bilim dalı olarak literatürde yer aldığı 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, toplumun görüş ve düşüncelerini incelemeyi amaçlayan alan araştırmalarında kullanılagelmiştir. Görüşme tekniğinin yoğun olarak kullanılması 20. yüzyılda iletişim teknolojisindeki gelişmeyle birlikte süratle yaygınlaşmıştır.

Görüşmelerin özel biçimleri çeşitli incelemelerde konu olarak ele alınmışsa da bu konuda yeterli bir genel teori geliştirilebilmiş değildir. Mülakat tekniği bilimsel araştırmalardan farklı alanlarda kullanılan ve günümüz gazeteciliğinin yararlandığı başlıca tekniklerden biridir. Bu durum, mülakat tekniğinin sosyologların gözünde itibar kazanmasını güçleştirmekte ve gazetecilik ölçüleriyle yapılan pek çok mülakatın ciddiyetten uzak oluşu yönteme karşı güvensizlik yaratmaktadır.

Görüşme genellikle önceden hazırlanmış bir anket (mülakat cetveli) çerçevesinde yapılır. Görüşmeci, soruları görüşülen kişiye, anket yönergesinde belirtilen sayıda, sözel olarak okur ve görüşülen kişinin sorulara verdiği cevaplar görüşmeci tarafından anket üzerine kaydedilir veya işaretlenir.

Görüşme tekniği ile veri toplama, araştırmacıya ve görüşme yapılan kişiye, anket yöntemiyle veri toplamaya göre daha fazla esneklik sağlamıştır.

Görüşme tekniğinde yüz yüze karşılıklı iletişim vardır. O nedenle tekniğin temeli karşılıklı ilişkiye dayanır. Araştırmacının veya görüşmecinin, araştırma için objektif verileri elde etme ve görüşme ortamını düzenleme konusunda çok iyi yetişmiş olması gerekir. Çünkü bilimsel bir araştırma için veri toplama amacına dönük görüşme biçimi, günlük yaşamımızda diğer insanlarla yapılan görüşme biçiminden çok farklıdır. O nedenle araştırmacı dışında, araştırma için, görüşme tekniği ile verilerin toplanmasını gerekli kılan bir durumda, görüşmeci olarak kullanılması düşünülen kişilerin özel olarak seçilmesi, eğitilmesi ve hatta eğitim sonunda denenmesi ve ondan sonra sahaya gönderilmesi gerekir.

Görüşmecinin iyi bir iletişimci olması gerekir. Görüşme ile veri toplama sürecinde ne tür bir iletişimin kurulacağını ancak görüşmeyi yapan kişi bilir. Bu kişi çoğunlukla araştırmacının bizzat kendisidir.

Görüşmeyle ilgili literatür incelendiği zaman nitel görüşme ve nicel görüşme kavramları dikkatimizi çekmektedir.

Nitel görüşmenin diğer bir ismi kalitatif görüşmedir. 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında toplumbilim araştırmacıları aşağı yukarı her araştırmada bu görüşme türüne başvurmuşlardır. Bu görüşme yapısı gereği, soruların açık uçlu ya da genel maddeler biçiminde sorulduğu bir cetvel kullanarak görüşmeciye büyük bir girişkenlik tanıyan ve ona yerine ve duruma göre soruları özgürce dile getirme ya da yeni sorularla konuyu sondajlama olanağı sağlayan bir tekniktir.

Bu tür görüşmede, görüşülen kişiden konu hakkında derinliğine bilgi edinme amaçlanmıştır. Örneğin, belgesel nitelikteki veriler ile kişinin tutum ve düşüncelerini ortaya çıkartmayı amaçlayan araştırmadaki veriler bu tür bir görüşme tekniğiyle elde edilir.

Nitel görüşmenin amaca uygun bir şekilde kullanıldığında yararlı ve verimli bir teknik olduğuna kuşku yoktur. Kalıplaşmış bir araca başvurmadığı için gözleme bir görüş derinliği kazandırmak, ek ve yan sondajlarla konunun özüne girebilmek ve önceden tasarlanmamış durumlarda bilgi edinmek olanağı sunar. Ancak denetim öğelerinden yoksun olan nitel görüşme, görüşmeci yanlılığına en yüksek derecede açık olan bir tekniktir. Her görüşmecinin aynı bağlamda kendi girişkenliğiyle izlediği tutum ve kendine özgü yaklaşımı değişik olacağından, aynı konuda değişik gözlemlerde bulunma olasılığı vardır. Başka bir deyişle, bu teknik standartlaştırılmış olmadığı için görüşmeciyi, gözlemlerinin dile getirdiği biçimde olduğunu güvenceye bağlama olanağından yoksun bırakacaktır.

Nicel Görüşme ise nitel görüşmeye tam karşıt özellikler taşıyan bir görüşme tekniğidir. Diğer bir ismi kantitatif görüşmedir. Bu teknikte aşırı ölçüde sistemleştirilmiş görüşme cetvellerine başvurulduğu gibi görüşmeciye hiçbir girişkenlik tanımayarak standartlaştırma sorunu çözülmek istenmiştir. Bu amaçla, hemen tümü kapalı uçlu sorulardan oluşmuş ve son biçimini almış bir cetvel kullanarak soruların her durumda olduğu gibi sorulup yanıtların sunulan belli seçenekler içinde alınması yoluna gidilmiştir. Böylelikle, girişkenlik payı en düşük düzeye indirilmiş olan görüşmeciye salt mekanik bir rol yüklenmiştir.  Görüşmeciyi, tüm soruları herkese aynı biçimde yöneltmekle görevlendirerek yanıtların önceden saptanmış seçenekler içinde alınmasını isteyen kamuoyu yoklamaları, nicel görüşmenin tipik örnekleridir. Ancak nicel görüşmeyle standartlaştırma uğruna derinlik elden kaçırılmıştır. Kişilerden elde edilecek bilgiler konu hakkında derinlemesine bilgiler olmayıp daha çok hali hazır durumu en iyi yansıtan bilgilerdir.

Ancak nicel görüşmeyle standartlaştırma uğruna derinlik elden kaçırılmıştır. Görüşmecinin yanlılık payı en aza indirgenmekle birlikte önceden saptanamayacak çeşitli durumlar karşısında girişkenlik göstermesi, gereğinde sondajlara başvurması engellendiğinden yüzeyden ve kaba bilgilerle yetinilmiştir.

Görüşme kendi içinde sınıflara ayrılarak incelenebilmektedir. Görüşmeler, görüşmeye katılanların sayısına, görüşülmek istenen kişi ile görüşmedeki kuralların katılığına bağlı olarak sınıflandırılabilir.

1. Görüşmeye Katılanların Sayısına Göre Görüşme:
Bu tip görüşmeler bireysel görüşmeler ve grupça görüşmeler olmak üzere iki sınıfta incelenmektedir.

1.1 Bireysel Görüşmeler:

Bu görüşmelerin konusu geniş bir yığın değil tek tek kişiler ya da küçük bir kümedir. Bu tip görüşmelere, tek tek birimlerden kişisel, özel ya da olabildiğince derinliğine bilgiler elde etmek amacıyla başvurulur.
Bireysel görüşmede, görüşmeci ile kaynak kişi dışında kimse bulunmaz. Çoğu görüşmeler, bireysel niteliktedir. Kişiye özel bilgiler ancak bireysel görüşmelerde elde edilebilir. Burada gözlemci görüşülenleri tek tek içeriye alarak onlara soru sorar.

Bu teknikte bilgi verenlere görüşülecek konuların ve bunların tartışma biçimlerinin seçimlerinde geniş bir özgürlük tanınır. Buna karşılık görüşmeci de soruların niteliği, türü ve sayısını dilediği gibi seçmekte ve amaç güttüğü bilgileri elde etmek üzere çeşitli olanakları kullanmakta özgürdür. Böylece gözlemcinin kendi girişkenliğiyle ya da durum içinde kendiliğinden beliren fırsatlardan yararlanarak konuşma sırasında ortaya çıkan konular üzerinde bilgi ve anlayışını genişletme, derinleştirme olanağı vardır. Uygulama ve yürütülme biçimi duruma göre ve koşullar içinde kendiliğinden belirir.

1.2 Grupça Görüşmeler: 

Ortak bir sorun etrafında birleşebilen grup üyelerinin, görüşmecinin soracağı sorulara, karşılıklı etkileşimde bulunarak, cevap aramaları şeklinde yapılır. Gruptaki her üye kendi görüşlerini belirtirken, öteki üyelerin görüşlerini de öğrenir. Üyeler, genellikle, konuyu birbirleriyle tartışırlar; görüşmeci bu tartışmaları başlatmak, amaçtan uzaklaşmamasını sağlamak ve ortaya çıkan bilgileri toplamakla görevlidir.

Bireysel görüşmelerde elde edilemeyen bir çok bilgi, grupça görüşmelerle sağlanabilir. Bunu sağlayan etmenler arasında, üyelerin birbirinden destek alarak “acı gerçeklere” daha kolay değinebilmeleri, her üyenin baştan değişmez sandığı görüşlerinin öteki üyelerce sunulan yeni bilgiler ışığında, kolayca değişebilmesi, yeni durumlar alabilmesi; görüşmeye kaynak kişiler için olan güdüleyici etkisinin artması sonucu daha fazla zaman ayırabilmesi önemli bir yer tutar. Ancak hemen şunu da eklemek gerekir ki, bu tür görüşmelerde, fikirler grup havası içinde oluştuğundan ayrı ayrı bireylerin görüşlerinin basit bir toplamı değildir.

2. Görüşülmek İstenen Kişiye Göre Görüşme:

Bu tip görüşmeler 3 başlık altında incelenmektedir. Bunlar:

 

Liderlerle Yapılan Görüşme

Uzman Kişiyle Yapılan Görüşme

Halk İle Yapılan Görüşme olarak isimlendirilmektedir.

Liderlerle Yapılan Görüşme: Geniş Kitleleri ilgilendiren belli konulardaki ana görüşleri ortaya çıkartmak için yapılır.

Uzman Kişiyle Yapılan Görüşme: Belirli uzmanlık alanlarında ayrıntılı teknik bilgi toplamak için yapılır.

Halk İle Yapılan Görüşme: Genel bilgi, tutum ve davranışlar hakkında bilgi elde etme amaçlanır.

3. Görüşmedeki Kuralların Katılığına Göre Görüşmeler:

Görüşmede uygulanan kuralların katılığına göre görüşmeler 3 başlık altında toplanmıştır. Bunlar;
•Yapılanmış (Formel) Görüşme
•Yapılanmamış (İnformel, Serbest) Görüşme
•Yarı Yapılanmış (Yarı Formel) Görüşme’dir.

3.1 Yapılanmış (Formel) Görüşme:

Bu görüşme şeklinde sorular önceden kesin olarak belirlendikten sonra cevaplayanlara eşit süre verilir. Soruların kelimeleri ve düzenlenişi aynı olduğu için cevaplayanlar arasında gerçek farkı gösteren karşılaştırmalar yapılabilir. Bu bakımdan yapılanmış görüşmeler güvenilir olduğu için itibar edilir.

3.2 Yapılanmamış (İnformel, Serbest) Görüşme:

Görüşme yapan kişiye hareket serbestisi ve ayrıntılı bilgi alabilme fırsatı veren görüşme şeklidir. Önceden kararlaştırılmış birkaç giriş sorusu dışında diğer sorular genellikle görüşmenin akışına göre sorulur. Bu tür sorular cevaplayanın görüşlerini derinlemesine öğrenme imkanı verir. Böylece açıkça anlaşılamayan belirsiz cevaplara tekrar yeni sorular sorularak daha fazla bilgi alınmaya çalışılır. Bu görüşme çeşidi önceki yapılanmış görüşmelere göre daha az güvenilirdir. Çünkü cevaplayan ile görüşme yapan kişi arasında görüşme dolaylı bir cevaplama şekline dönüşebilir. Ancak yine de yapılanmamış görüşme çeşidi ile güvenilir bilgiler sağlanabilir.

3.3 Yarı Yapılanmış (Yarı Formel) Görüşme:

Yapılanmış ve yapılanmamış iki uç görüşme arasında yapılan görüşmeler “yarı yapılanmış görüşme” adını almaktadır.

Görüşme Tekniğinin Kuvvetli ve Zayıf Yönleri

Bireyler arasındaki sözlü ilişkiler, görüşme tekniğinin en kuvvetli ve aynı zamanda en zayıf yönüdür. Görüşme tekniğinin, belli başlı kuvvetli yönleri arasında koşullara göre esnek olabilmesi, hemen herkese uygulanabilir olması, geri besleme mekanizmasının anında işleyebilmesi, cevaplarda bireyselliğin korunması, soruların cevaplama oranının yüksek tutulabilmesi ve özellikle de karmaşık ve duygusal ağırlıklı kişisel sorunların ortaya çıkarılmasında uygun bir teknik olduğu görülür.

Yukarıda sayılan özelliklerin yanı sıra, görüşme, yanlılığa çok açık bir tekniktir ve görüşmecinin iyi niyet ve yetişmişliği ile sınırlıdır. Görüşme, pahalı ve zaman alıcı bir süreci gerektirir. Bu ise araştırmacıların, yeterli yani temsil yeteneği olan kaynak kişi ile görüşmeden sonuca gitme eğilimlerini arttırarak araştırmayı sınırlandıran önemli bir etken olabilmektedir.